Magnum Contact Sheets: een kijkje in de keuken van de journalistieke fotografie In het najaar van 2015 was in Foam (Fotografiemuseum Amsterdam) de expositie Magnum Contact Sheets te bezichtigen. Mirjam Kooiman, curator van de expositie, schreef voor Stichting Democratie en Media over de oorsprong en het belang van de expositie. Met de tentoonstelling Magnum Contact Sheets die van 11 september tot 9 december in Foam te zien was, bood het legendarische fotografencollectief Magnum voor het eerst inzicht in het werkproces van ’s werelds beroemdste journalistieke fotografen. Het toonde aan de hand van originele contactvellen, de momenten voor en na de iconische beelden zoals we die kennen. De aantekeningen van de fotograaf markeren het beslissende moment op het contactvel, wat vaak lang nadat de foto was geschoten plaatsvond. ‘Een contactvel zit vol overtolligheden, vol puin. Een fototentoonstelling of een boek is een uitnodiging tot een maaltijd: het is niet gebruikelijk dat je je gasten hun neus in de potten en pannen laat steken, en nog minder in de emmers met schillen (…).’ Henri Cartier-Bresson In 1947 richtten de fotografen Robert Capa, Henri Cartier-Bresson, George Rodger en David “Chim” Seymour het agentschap Magnum op. Het creëerde een nieuw werkmodel waarmee fotografen niet langer afhankelijk waren van opdrachten van de almachtige tijdschriften. Ze kozen zelf hun onderwerpen en hielden controle over het auteursrecht en de redactie van hun beelden. Zo documenteerden ze meer dan zeventig jaar geschiedenis. Van gebeurtenissen zoals D-Day in Normandië (door Robert Capa) en de aanslag op 11 september 2001 (door Thomas Hoepker), tot portretten van Che Guevara, Malcolm X en Martin Luther King. Een contactvel is een niet-vergrote afdruk van een film of een reeks negatieven en was voor de Magnum-fotografen de eerste mogelijkheid om hun werk te bekijken. Contactvellen onthullen het onbewerkte fotomateriaal en zijn in principe niet bedoeld voor publicatie. Het is in de eerste plaats het logboek van de fotograaf en een hulpmiddel in het keuze- en redactieproces. Op eigen initiatief besloot het agentschap Magnum zelf om hun archieven open te trekken en deze tentoonstelling tot stand te brengen. Als Henri Cartier-Bresson nog zou leven, dan was hij er zeker op tegen geweest. Als vaandeldrager van het idee van ‘het beslissende moment’ van de foto, was hij geen voorstander van het tonen van zijn mislukkingen. Het tonen van het rauwe materiaal betekent breken met een taboe. Naast de verschillende stappen die genomen zijn om tot het iconische beeld te komen, toonde de tentoonstelling juist ook de foutjes, missers en toevalstreffers. Het bood bezoekers de unieke gelegenheid om over de schouders van de fotograaf mee te kijken. Foam verzorgde het ontwerp en de inrichting van de tentoonstelling in het museum in Amsterdam. De tentoonstelling liet in chronologische volgorde reportages van historische beelden uit de hele wereld zien, met steeds het eindbeeld en het bijbehorende contactvel zij aan zij. Wij hechtten veel belang aan het tonen van dit bijzondere project van Magnum, juist in deze tijd waarin vrijheid van meningsuiting hét onderwerp van discussie is. De ideologie achter het Magnum agentschap is onlosmakelijk verbonden met vrijheid van verslaglegging. Deze unieke tentoonstelling bracht drie verschillende lagen aan het licht. Allereerst toonde het de geschiedenis van de oorsprong van de foto’s, die werd toegelicht met anekdotische zaalteksten. Maar ook de politiek-sociologische inhoud van de foto’s kwam naar voren. Niet alleen zijn de makers veelal bekende namen, ook de gebeurtenissen zijn bekend en spreken daarom veel mensen aan. Het tonen van het selectieproces zorgde ervoor dat de bezoeker meegenomen werd in het ontstaan van iconische beelden en de macht van de media op onze beeldvorming over deze gebeurtenissen. In de tentoonstelling werd goed zichtbaar hoe het agentschap zich aan heeft moeten passen aan nieuwe tijden die om nieuwe benaderingen vroegen. Zo betekende het lidmaatschap van Martin Parr in de jaren tachtig een uitbreiding van het vocabulaire van Magnum. Met zijn banale kleurenfoto’s van een westerse middenklasse, brak hij met de humanistische benadering en de traditionele thematiek van fotojournalistiek. Voor de huidige, jongere Magnum-leden draaien nieuwe benaderingen op fotografie vooral om de bewustwording dat het idee van ‘de camera als getuige’ achterhaald is. Dit heeft vele fotografen geïnspireerd tot een sterke mate van zelfreflectie in hun werk. Een derde laag die hiermee sterk in verband staat is de algemene geschiedenis van de fotojournalistiek. Inmiddels zijn de contactvellen relikwieën geworden van een analoge techniek die nu volledig overbodig is geworden. De digitalisering heeft het werkproces en de materialiteit van het fotografische medium ingrijpend veranderd. Naast een monumentaal eerbetoon was Magnum Contact Sheets daarmee een zwanenzang voor een verloren kunstvorm. Het symposium The Messenger: Image-based Activism Today dat Foam in samenwerking met World Press Photo Foundation en De Balie organiseerde op 29 november, bood de gelegenheid om deze gelaagdheid van de tentoonstelling verder uit te diepen. Het was een programma met lezingen en discussies met kunstenaars, journalisten, redacteurs, activisten en idealisten over de hedendaagse dynamiek tussen realiteit en de representatie daarvan in beeld. De focus lag hier niet op het beeld zelf, maar op de ‘messengers’ achter het beeld en hun nieuwe strategieën in visual storytelling. Naast de grote historische waarde zagen we ook urgentie in het tonen van deze tentoonstelling vanwege de groeiende invloed van fotografie en beeld in de media in de afgelopen decennia. De diversiteit aan bezoekers van deze tentoonstelling bevestigt dat: Magnum Contact Sheets trok veel bezoekers die zich niet alleen interesseren voor fotografie, maar juist ook voor de brede sociaal-maatschappelijke thematiek rondom de foto’s en de representatie van beroemde historische gebeurtenissen. Foam wil mensen van alle leeftijden bewust maken van de kracht en macht van beeld, vooral bij een actueel onderwerp in de media, en hen kritisch leren kijken. De tentoonstelling sloot daardoor naadloos aan op discussies rondom het recente iconische beeld van het aangespoelde Syrische jongetje Aylan Kurdi. Het bevestigde de relevantie van de tentoonstelling juist nú. Met de tentoonstelling Magnum Contact Sheets daagde Foam haar bezoekers uit een kritisch bewustzijn te ontwikkelen ten aanzien van de hedendaagse beeldcultuur.