Burma Storybook: “Wanneer er geen vrijheid van meningsuiting is, kan poëzie helpen een regime te ondermijnen”

Myanmar. Een land dat meer dan een eeuw door Brits koloniaal bestuur werd onderdrukt, waarop bijna zestig jaar militair regime volgde. Een land dat de laatste jaren in verandering is. Op 31 januari 2011 trad een nieuwe grondwet in werking die een einde maakte aan het militaire bewind. Sindsdien viert het toerisme hoogtij en lijkt het democratiseringsproces in volle gang.

Petr Lom en Corinne van Egeraat, de makers van de film Burma Storybook, reisden aanvankelijk naar Myanmar om tijdens een mensenrechtenfestival hun laatste film te vertonen en workshops te geven. Daar zagen ze met eigen ogen dat de situatie veel gecompliceerder is dan de buitenwereld denkt. Ze besloten om terug te gaan om een film te maken die deze gecompliceerde werkelijkheid via de dichtkunst in beeld brengt. “We willen een land laten zien dat zichzelf probeert te helen na zestig jaar leed door tirannie.”

Tijdens hun eerste bezoek merkten Lom en Van Egeraat dat de dichtkunst één van de belangrijkste kunstvormen is in de Myanmarese cultuur. “Toen we met mensen praatten tijdens het filmfestival, viel het ons op hoe vaak ze zeiden dat ze zelf poëzie scheven. Bijna elk boek dat we over Birma lazen, benoemde ook de poëzie. Het bleek de meest belangrijke kunstvorm in het land.” Met eeuwenoude wortels in de vroege koninkrijken en het boeddhisme, werd de dichtkunst dé uitingsvorm voor politieke dissidenten tijdens het koloniale bewind. “Bij gebrek aan vrijheid van meningsuiting, hielp de poëzie in het ondermijnen van het Britse [en militaire] bewind, doordat poëzie protest in metaforen faciliteert.”

Ondanks het afschaffen van de raad van censors in 2012 zijn er ook nu nog duidelijke grenzen aan de vrijheid van meningsuiting in Myanmar, benadrukt Lom. Iedereen is zich daarvan bewust en weet dat er gevolgen zijn als je die grenzen overschrijdt. Dit maakt de dichtkunst anno 2016 nog steeds een effectief middel en een mooi onderwerp voor een film: “Als je een verhaal wilt vertellen met enig politiek gewicht, moet je voorzichtig zijn in Birma. Als buitenlandse journalist kun je bijvoorbeeld geen publiek protest of tegenspraak filmen. Zo kwam het idee om ons te richten op de poëzie. Het is een creatieve manier om te laten zien wat er aan de hand is, zonder het risico te lopen om uit het land gezet te worden.” Volgens Van Egeraat is de Myanmarese overheid zich gelukkig niet bewust van het subversieve karakter van de poëzie. Sommige dichters kiezen er dan ook bewust voor om verkeerd begrepen te worden: “één van de dichters schreef Under the great ice, waarvan de onderliggende betekenis duidelijk politiek is. Doordat de dichter de raad van censors had verteld dat het gedicht gebaseerd was op een Stephen Spielberg-film, dacht de raad echter dat het sciencefiction betrof.” 

Helaas bleek deze terughoudendheid en argwaan bij de kunstenaars niet alleen gereserveerd voor de overheid. De grootste uitdaging tijdens het maken van Burma Storybook zat in het opbouwen van vertrouwen met de dichters. Nu de open markt nieuwe kansen creëert om geld te verdienen, komen kunstenaars vaak in aanraking met mensen met een dubbele agenda. Corruptie is in Myanmar aan de orde van de dag. Het delen van je politieke mening of kunst met vreemden is daarom geen vanzelfsprekendheid. “Kunstenaars willen geen compromissen sluiten in hun werk. Ze zullen alleen met jou werken als jij dat ook niet doet. Ze zien opportunisme van mijlen ver aankomen.” Om een film als deze te maken was er daarom veel tijd nodig om een vertrouwensband op te bouwen met de dichters. Niet iedereen was bereid om over het verleden te praten. “Eén van de thema’s in de film is dat niemand lijkt te geven om wat er onder eerdere regimes is gebeurd. Mensen richten zich op de toekomst, ook om conflict met de overheid uit de weg te gaan. De dichters zijn in die zin een uitzondering.”

Wanneer Lom en Van Egeraat in een land aan de slag gaan, proberen ze ook een manier te vinden om een bijdrage te leveren aan de lokale kunstgemeenschap. “We willen niet alleen maar even komen aanwaaien. Voor ons draait het om meer dan alleen het schieten van onze film. We zien dit project als een kans voor sociaal ondernemerschap.” Omdat er weinig tot geen kunstopleidingen zijn, vertelt Van Egeraat, geven ze les aan jonge filmmakers of fotografen. “Door er verschillende projecten naast te doen, proberen we onze productiviteit te maximaliseren.” Door deze extra projecten is het makkelijker voor de filmmakers om een langere periode in een land te blijven.

De ervaringen tijdens hun verblijf in Myanmar hebben Lom en Van Egeraat geïnspireerd om met dit onderwerp verder te gaan. Omdat hun film de kijker niet de gelegenheid biedt om de gedichten die voorbij komen rustig te lezen, besloten ze ook een gedichtenbundel te publiceren. “Om een gedicht écht te begrijpen en zijn schoonheid te herkennen, moet je de teksten langzaam kunnen lezen en elk woord kunnen bestuderen.” Ook biedt Van Egeraat, in samenwerking met het fotobureau Hollandse Hoogte, twaalf getalenteerde Myanmarese fotografen de gelegenheid hun werk te publiceren, als onderdeel van het fotoproject Framing the Transition. Sinds het voorjaar van 2016 worden hun werken als foto-essays gepubliceerd in verschillende internationale media. Daarnaast zal er in Nederland een expositie plaatsvinden. Een van de fotografen maakt portretten van familieleden van mensen die in de gevangenis zijn overleden. Een andere fotograaf zal de jeugdcultuur binnen de versnelde globalisering van Myanmar tonen. “Veel mensen lijken geïnteresseerd in Birma, omdat het land pas recentelijk haar grenzen opende voor buitenlanders en toeristen. Met onze projecten willen we de schoonheid van Birma laten zien, maar tegelijkertijd het [rooskleurige] beeld van democratisering in het land nuanceren.”